De crisis en de media

In de Nederlandstalige berichtgeving over Rusland wordt een beeld geschept van een overheid die weigerde de crisis in eigen land te erkennen. Dit is mijns inziens slechts deels terecht. Toen Poetin deze week de crisis ‘eindelijk’ erkende, sprak hij over een economische crisis als gevolg van de kredietcrisis. De kredietcrisis is al maanden onderwerp van gesprek.

Ik zie niet veel verschil tussen posities van de Nederlandse en Russische overheden. De Amerikaanse kredietcrisis zet spanning op de eigen zeepbellen. Dit was voor velen flink schrikken. Banken moesten worden gered, het financiële systeem werd aan de beademingsmachine gehangen. Nu de gevolgen voor de reële economie langzaam zichtbaar worden, verplaatst de aandacht van de overheid zich richting het bekende terrein van werkgelegenheid en belastingverlagingen.

De maatschappelijke interesse lijkt in Rusland groter. Russen herinneren zich het jaar ’98 nog goed. Voor de meeste Nederlanders is een crisis iets wat andere landen treft. De Russische samenleving heeft een veel sterkere neiging in paniek te raken: Het volksverstand adviseert bij de eerste tekenen van een crisis om het geld dat nu op roebelrekeningen staat als dollars en euro’s onder het matras te stoppen. De ‘oppositie’ roept ogenblikkelijk dat ‘deze overheid’ de crisis niet zal overleven. Haantje de voorste Boris Nemtsov kan het weten; ’98 was immers het keerpunt in zijn eigen carrière.

Het is begrijpelijk dat de federale TV zenders het woord crisis proberen te vermijden. Een bankrun zou het land in chaos storten. Medvedev tijdens een interview in Izjevsk: “Ik reken op de hulp van de journalisten in de aanpak van de wereldwijde kredietcrisis. Veel van wat er in ons land gebeurd hangt af van jullie precisie, tact en oprechtheid.”

Er is meer. Er worden valse berichten over de toestand van banken verspreid. Medvedev op 7 november: “Wanneer het publiek wordt geïnformeerd dat een bank op instorten staat, dan moet men wel reageren en hun geld van de rekeningen halen. Natuurlijk zijn dit slechts geruchten in de wereld geholpen door de mensen die de bank willen overnemen of kapotmaken. We hebben nu een stabiele staat. We willen niet terug naar de jaren ’90 toen alles borrelde en kookte.”

Newsru.ru en Kommersant berichten dat de Generaal-Procureur de berichtgeving over de crisis media actief volgt. Zo moesten redacties in Sverdlovsk en Vladivostok inzicht geven in hun bronnen. In Vladivostok kregen klanten van de Dal’kombank een sms bericht dat de bank de volgende dag bankroet zou gaan. Die dag werd 68 miljoen euro opgenomen. In Jekaterinenburg overkwam de drie banken iets soortgelijks.

“Veiligheidsorganen interpreteren dergelijke bevelen letterlijk”, waarschuwde Aleksei Simonov, directeur van het Glasnost Fonds. De krant Vedomosti merkte dat onmiddellijk. Het kreeg een ‘waarschuwende’ brief met vragen over een artikel , waarin Jevgenii Gontmacher een mogelijk scenario van massaontslagen en maatschappelijke onrust schilderde. Gontmacher eist nu dat ‘de jongens van Roskomnadzor’ in de rechtbank verklaren wat er volgens hen precies mis is met het artikel: “Het wil immers zo zijn dat Dmitri Medvedev, toen hij mijn onderzoeksinstituut oprichtte, mij heeft gevraagd alleen de waarheid te spreken.” En “het ergste is dat er daadwerkelijk artikelen worden gepubliceerd, die etnische en religieuze haat opwekken, maar dat die niet worden opgemerkt.” De overheidsinstantie heeft inmiddels in een reactie gezegd dat er geen sprake was van een waarschuwende brief, slechts een verzoek om informatie.

Er heerst wantrouwen tussen de overheid en de journalistiek. De overheid vreest dat journalisten de maatschappij zullen opstoken. En deels terecht: In de naam van persvrijheid is in Rusland al veel valse en gekleurde informatie verspreid. De journalisten hebben op hun beurt gegronde reden te vrezen dat de rechtsinstanties de journalistieke ethiek niet voldoende begrijpen om hun redactionele keuzes te kunnen beoordelen. In een land waar de geest van totalitarisme nog rondwaart is het moeilijk te bepalen waar de grens ligt tussen de ethische afwegingen van de journalist en zelfcensuur. Een ontwikkelde democratie kenmerkt zich onder andere door een beschaafd debat over de grenzen van de vrije pers. In Rusland verloopt dat debat (nog) erg krampachtig.

Er zijn helaas ook overduidelijke schendingen van de persvrijheid: De hoofdredacteur Michail Beketov van ‘De Waarheid van Khimki’ ligt met ernstig hersenletsel in het ziekenhuis , nadat hij deze week in elkaar geslagen werd door een ex agent en nu lid van een criminele organisatie. Beketov’s krant toonde zich kritisch over het omhakken van een bos nabij de stad. Twee van zijn collega’s zouden in een eerder stadium hardhandig zijn bedreigd.

De rechtszaak over de moord op Politkovskaja is sinds dinsdag weer open voor de media. De Maatschappelijke Raad opent in 2009 een Centrum voor juridische bescherming van journalisten.