11/11/08

Presidentiële rede

Medvedev's eerste presidentiële rede werd gevolgd door 42,9% van de televisiekijkers. Ter vergelijking: Poetin's eerste rede in 2000 werd door 'slechts' 27,5% van het televisiepubliek bekeken.

Medvedev, de liberaal
Medvedev toonde zich de 'liberaal' en 'democraat', die we in Europa willen zien. Tevens laat hij merken pal te staan voor de Russische belangen op het geopolitieke wereldtoneel, belangen die deels indruisen tegen de onze. Een duidelijk onderscheid tussen beide aspecten is mijns inziens de voorwaarde voor een goede relatie met Rusland.

Ter illustratie van de 'liberaal' en 'democraat', Medvedev, de volgende passage uit de Engelstalige versie van zijn presidentiële rede:

"The cult of the state and the illusory wisdom of the administrative apparatus have prevailed in Russia over many centuries. Individuals with their rights and freedoms, personal interests and problems, have been seen as at best a means and at worst an obstacle for strengthening the state's might. This view endured throughout many centuries. I would like to quote Pyotr Stolypin, who said, 'What we need to do first is create citizens, and once this has been achieved civic spirit will prevail of its own accord in Russia. First comes the citizen and then the civic spirit. We have usually preached the other way round'. "

Met dit citaat schildert Medvedev een historisch perspectief waarin Rusland opnieuw de draad oppakt van de maatschappelijke hervormingen uit het eind 19de begin 20ste eeuw; "europeanisering van boven af".

In de volgende passage verzoent de president Poetin's stabiliteit met Jeltsin's vrijheid en democratie:

"This is why the adoption in 1993 of a Constitution proclaiming the individual, their life, rights and property as the highest value was an unprecedented event in Russia's history, and we should thank all those who took part in drafting and adopting this document. Some of them are present here today."

Medvedev geeft een duidelijk signaal dat het niet langer gewenst is om de stabiliteit te bewieroken ten koste van de verworvenheden uit de jaren '90. Deze verworvenheden; individuele vrijheden en democratie, ziet hij als de basis voor de verdere ontwikkeling van het land.

"Today, at a new stage in its development, Russian society affirms its commitment to the Constitution's democratic values. It has for the most part become familiar with the practice and procedures of democracy. Not so long ago, democracy was associated in our people's minds with chaos, helplessness and degradation, but the new Russia has proven its ability to fulfill its social commitments and ensure economic growth, guarantee our people's rights and demand compliance with the law, and successfully combat terrorism and outside aggression. "

"Not so long ago, 15 years ago, people were still asking themselves whether or not democracy was the road forward for Russia. Today the answer is clear, democracy is the way forward, and no one disputes this now. The question today is how Russia's democracy should continue its development."


Het monster; de bureaucratie
Door de gehele rede heen hamert Medvedev op het wettelijke gezag van de Constitutie. De democratie en persoonlijke vrijheden uit de Constitutie zijn niet zo maar idealen, het zijn wettelijke verplichtingen. Deze boodschap is niet in het minst bedoeld voor de bureaucratie, HET monster waarvan de Medvedev zijn land wil verlossen, net zoals Poetin zijn leiderschap bevestigde door het land van de 'oligarchen' te verlossen.

De volgende passage illustreert de impliciete waarschuwingen aan het adres van de bureaucratie:

"But as was the case 20 years ago, the bureaucracy still does not trust free citizens and free activity. This logic pushes it into dangerous conclusions and acts. The bureaucracy from time to time casts fear over the business world, pressuring it to keep in line and not to take what they consider wrong action, takes control of this or that media outlet, trying to stop it from saying what they consider the wrong thing, meddles in the electoral process, preventing the election of what they consider the wrong person, and puts pressure on the courts, stopping them from handing down what they consider the wrong verdict."

"The result is that the state bureaucracy is the biggest employer, most active publisher, best producer, and is its own court, own political party, and ultimately its own people. This is a completely ineffective system and leads only to corruption. It gives rise to legal nihilism on a mass scale, goes counter to the Constitution, and hinders the development of innovative economic and democratic institutions."

Zowel de journalist van Ekspert als denktank directeur Khomjakov zeggen bedrukte gezichten in de zaal gezien te hebben. Khomjakov: "Men verwachte iets anders te horen, maar Medvedev zette vrijheid op de eerste plaats. Sociaaleconoom Gontmakher: De president "bekritiseerde consequent de verdorven bemoeienis van de overheid en stelt een pakket maatregelen voor om de zelfstandigheid van de samenleving te versterken. We kunnen natuurlijk discussiëren of het wel voldoende is, maar het belangrijkste is gezegd: 'Niet een samenleving in dienst van de staat, maar een staat in dienst van de samenleving.'"

Politicoloog Pavlovskii neemt Medvedev's liberale koers in bescherming. Hij concludeert dat Medvedev nog voorzichtig te werk gaat en 'het apparaat' niet onnodig in het defensief wil drukken met plannen die hij nog niet volledig heeft uitgewerkt. Volgens de politicoloog veroorzaakten gebeurtenissen in de Kaukasus en de financiële crisis een serieuze onderbreking in de plannen van de president.

Kleine stappen in de richting van parlementaire democratie
Medvedev presenteerde tien voorstellen ter verbetering van de burgermaatschappij en de democratie. Ik verdeel ze in vier aspecten:

1/ Beloftes voor meer ruimte voor democratie van onderop:
* De kiesdrempel van 7% wordt (nog) niet verlaagd. Het compromis is dat partijen die tussen de 5 en 7% scoren, één of twee afgevaardigden in het parlement krijgen. Dit compromis zoekt naar de juiste balans tussen een kiesstelsel dat de consolidatie en worteling van de bestaande partijen in de samenleving moet bevorderen en een open deur voor kleinere en nieuwe partijen, voor politiek ondernemerschap. Het is echter eerder een blijk van goede wil, dan een stap met gevolgen: Rossiiskaja Gazeta merkt op dat de praktijk uitwijst dat partijen of meer dan 7% halen, of veel minder. Mitrokhin van Jabloko: "Dit is een imitatie van democratisch beleid. Helaas heeft de president niet het lef om de kiesdrempel te verlagen".
* Deelname aan de federale parlementsverkiezingen kan niet langer gekocht worden, maar enkel via handtekeningen worden afgedwongen. Dit is een voortzetting van het beleid dat dient te voorkomen dat financiële belangen zich via oppositiepartijen in de politieke machtstrijd mengen. Voor kleine partijen die op financiële steun kunnen rekenen is dit een flinke tegenvaller. Er wordt hen wel een ander perspectief geboden: Het aantal benodigde handtekeningen zal geleidelijk verminderd worden en mijns inziens belangrijker: vertegenwoordiging in een derde van de regionale parlementen geeft recht op deelname aan de federale verkiezingen. Er ontstaat zo perspectief voor democratie van onderop. Een dergelijke beweging vereist echter ook andere pretendenten. Voor mensen als Kasparov en Kasjanov is de lokale politiek altijd te min geweest.
* Het aantal leden vereist voor het oprichten van een politieke partij zal geleidelijk afnemen.

2/ Ontwikkeling van het partijbestel; zeer kleine stappen in de richting van een parlementaire democratie:
* De grootste partij in elke regio krijgt een exclusieve adviesfunctie in de benoeming van de regionale gouverneur.
* Op regionaal en municipaal niveau krijgen de lokale parlementen meer bevoegdheden om de uitvoerende macht te controleren en eventueel te ontslaan.
* Partijen zullen wettelijk worden verplicht het leiderschap te laten roteren. Dit zou de partijpolitiek minder persoonsgebonden kunnen maken.
* Leden van de Federatieraad, de senatoren, dienen gekozen te worden uit regionale (of municipale) parlementen van de regio, die zij in Moskou vertegenwoordigen. Dus geen rijke kontakten van de gouverneur op zoek naar parlementaire onschendbaarheid, maar bewezen volkvertegenwoordigers met een partijverleden. Er komt een overgangsperiode van een jaar of twee.

3/ Uitnodigende houding richting maatschappelijke organisaties:
* Medvedev benoemt uitdrukkelijk de mogelijkheid voor maatschappelijke organisaties (geen politieke partij) om deel te nemen aan gemeenteverkiezingen. Zijns inziens gebeurt dit nog te weinig.
* Maatschappelijke organisaties moeten meer betrokken worden bij het opstellen van wetten.

4/ Belang van persvrijheid:
*Partijen vertegenwoordigd in het parlement dienen betere garanties te krijgen dat ook hun positie door de staatsmedia belicht wordt.
*Persvrijheid dient gesteund te worden door technologische vooruitgang. Ontwikkeling van het Internet en digitale televisie moet het de bureaucratie onmogelijk maken maatschappelijke discussie te frustreren.

Sociaaleconoom Gontmakher: "Dit is de rede van een president van de nieuwe generatie. Zeer karakteristiek zijn de woorden over de pers, toen Medvedev sprak over bureaucraten, die zich laten meeslepen in de regulering van de pers. Om de praktijk tegen te gaan, moet het Internet en de digitale televisie verder ontwikkeld worden, zodat er honderden programma's en journaals komen, die de bureaucraat, zelfs wanneer hij het wil niet kan censureren of reguleren. Dit zijn niet zo maar woorden, dit is een professionele keuze voor de levensstijl, waarover de president in zijn rede heeft gesproken."

Aanpassingen Constitutie
Een aparte uitleg is vereist voor de verlenging van de presidentiële en parlementaire termijnen van vier tot respectievelijk zes en vijf jaar. Volgens Medvedev en zijn juridische team is er geen sprake van een Constitutionele aanpassing, die een referendum zou vereisen, maar slechts een aanpassing in de constitutie, waarvoor slechts een tweede derde meerderheid in beide parlementen is vereist. "Deze aanpassingen veranderen niets aan de politieke en juridische inhoud van de instituten", of te wel de scheiding van machten. Politicoloog Dmitri Orlov: "Medvedev staat voor een verdere vontwikkeling van de bestaande politieke instituten en niet voor hun herziening of afbraak. Dit is evolutionaire politiek, ontwikkelingspolitiek." Meningen verschillen: Viktor Sjeinis, betrokken bij het opstellen van de Constitutie, noemt het voorstel een serieus obstakel voor de verdere ontwikkeling van de Russische democratie.

De aanpassingen moeten niet uitsluitend gezien worden als een uitbreiding van de presidentiële macht. De ervaring leert dat de groei van de kwetsbare delen van de democratie en maatschappij in de aanloop naar presidentsverkiezingen telkens een terugslag krijgt. Een termijn van zes jaar geeft dus niet alleen de president, maar ook de burgersamenleving en de politieke oppositie twee jaar extra groei. "Vier jaar is geen termijn", schrijft Rossiiskaja Gazeta.

Daarnaast worden de parlementsverkiezingen door het geleidelijk ontkoppelen van de parlementaire en presidentiële verkiezingen (telkens één jaar meer verschil) meer dan een opmaat voor de presidentsverkiezingen alleen.

KPRF lid Solovjov vertelt Ekspert hoe het volgens hem zit: Poetin komt terug voor nog eens 12 jaar. Het Kremlin ontkent dat de aanpassingen gevolgd zullen worden door vervroegde verkiezingen. Uiteraard is dit voor de westerse pers het meest smeuïge aspect van de rede.

Een andere aanpassing in de Constitutie betreft de verplichting voor het regeringskabinet om jaarlijks rapport uit te brengen aan het parlement. In de huidige situatie betekent dit vooral een prominente toespraak voor Poetin of de volgende premier en zo een bevestiging van het bestaan van twee machtcentra; de president en de premier. Toch zien we ook hier kleine stappen richting een parlementair systeem, waarbij het parlement langzaam meer controle zal krijgen over de regering.

Andere belangrijke hervormingsthema's waren de strijd tegen corruptie, verbetering van de rechtspraak, migratie en tolerantie, het onderwijs en de gezondheidszorgverzekering.

"Het woord crisis is weinig gevallen", concludeert Khomjakov, de directeur van een denktank. Waarschijnlijk wil de president geen angst oproepen. De burgers zijn al zo bevreesd. Uit de rede "bleek de overtuiging dat we uit deze crisis zullen geraken en wanneer niet zonder schade, dan wel met zo minimaal mogelijke verliezen", aldus Khomjakov. Onderzoek wijst uit dat slechts 8% van de Russische bevolking zich slachtoffer voelt van de crisis, merkt Rossiiskaja Gazeta op. Van struisvogelpolitiek is overigens geen sprake. Medvedev: "We should not delude ourselves that the economic crisis is anywhere near over yet." De lopende zaken zijn voor premier Poetin, die deze week opnieuw een pakket maatregelen aankondigde.

Een sterk en liberaal Rusland
Bij dit voorzichtige doch ambitieuze plan voor de geleidelijke liberalisering van Rusland volgens Europees model hoort een zelfverzekerde natie en staat, die niet met zich laat sollen:

"The August crisis simply forced a so-called moment of truth upon us. We really proved – including to those who sponsored the current regime in Georgia – that we are able to protect our citizens. That we are able to effectively defend our national interests and effectively carry out our peacekeeping responsibilities."

Khomjakov: "Voor mij is de president een echte Russische liberaal, een voortzetter van onze tradities, waarvan de belangrijkste traditie is dat onze staat een sterke staat dient te zijn, bij machte zich te verdedigen en bij machte om de vrijheid binnen de eigen landsgrenzen te garanderen." Voor Kommersant Vlast is de positie van de president minder eenduidig. Het weekblad kopt: 'Een ijzeren dooi' en vraagt zich af hoe de liberale beloftes verenigd kunnen worden met de zeer harde retoriek in de richting van het buitenland, "bijna in de geest van de koude oorlog."

Persoonlijk denk ik dat het goed is te beseffen dat Rusland niet europeaniseert VOOR Europa, maar omdat het zichzelf als deel ziet VAN Europa. De democratisering van de eigen samenleving staat daarbij los van de relatie met 'het westen'. Liever samen, maar als de ander dat niet wil, dan alleen.

De westerse media ligt in de berichtgeving de nadruk op het Russische antwoord op de vermeend bewuste uitbreidingsretoriek van NAVO, resulterend in Saakasjvili's bloedige avontuur en een Pools akkoord voor het Amerikaanse raketschild. Medvedev blaast de ontmanteling van kernwapeninstallaties in Kozelsk (Kaloega Oblast) af en kondigde aan Iskander raketten in Kaliningrad te plaatsen. Deze aankondiging wordt breed geïnterpreteerd als drukmiddel om de nieuwe Amerikaanse president te overtuigen van de ernst van de zaak.

Naast pressie toont Medvedev ook ruimte voor een opening in de relaties tussen beide nucleaire grootmachten:

"We need to take steps to develop an international arms control regime. And progress in US-Russian cooperation would play a key role in this respect. It's no secret that many states, simply due to inertia, look at which way the wind is blowing in relations between Russia and the United States. Yes, today these relations are not the best. And many questions are being raised in Russia, including moral ones. But I would stress that we have no issue with the American people, we do not have inherent anti-Americanism. And we hope that our partners, the new administration of the United States of America, will make a choice in favor of full-fledged relations with Russia."

In de richting van Europa zegt Medvedev:

"The settlement of the South Ossetia crisis demonstrated that it's possible to find solutions with Europe. We will deepen our relations with Europe in the field of security. I am sure that they have a good future."

Wat wil Rusland van Europa?

Wellicht hebben jullie het recente advies van de AIV inzake de Relaties tussen Nederland en Rusland gelezen. De Russen zitten ook niet stil. De onderstaande passages komen uit een samenvatting van een vergelijkbaar onderzoek uitgevoerd door het Russische Instituut voor hedendaagse ontwikkeling, voorgezeten door Igor Joergens. De samenvattende brief is mede ondertekend door Sergei Karaganov, voorzitter van het presidium van de Raad voor het buitenlandse beleid en defensie.

Het valt op dat beide rapporten veel oog hebben voor de bestaande verschillen in benadering. Dit lijkt mij de eerste stap naar wederzijds begrip. Hoopgevend is ook dat beide rapporten eigenlijk dezelfde conclusie trekken: verbreedt de dialoog naar de culturele sector, het toerisme en het bedrijfsleven en kijk ook samen naar internationale veiligheidsaspecten. Laten we als verschillende naties van individuele mensen eens beter aan elkaar ruiken en wennen. Werk eerst aan het onderlinge vertrouwen, want een overeenkomst zonder vertrouwen is schadelijker dan geen overeenkomst.

Afijn de mijns inziens relevante passages:

"Voor zowel Rusland en de EU landen zijn het koesteren van de positieve elementen in de verhoudingen en een doorbraak naar betere verhoudingen van levensbelang. Deze verhoudingen vereisen echter een nieuwe filosofie, waaraan het besef ten grondslag ligt dat niet een strategisch partnerschap, maar alleen een strategische unie, gebaseerd op gelijkheid en globale verantwoordelijkheid, de relatieve marginalisatie van de Europese Unie en Rusland op het wereldtoneel kan voorkomen."
..
"Rusland en Europa zullen hoogstwaarschijnlijk geen aanspraak kunnen maken op een rol van eersteklas machtscentrum in de wereldorde van de toekomst, die gevormd zal worden door China en de VS."
..
"Ons verenigt een gezamenlijke cultuur, geschiedenis, onze religieuze wortels. Europa is de belangrijkste bron van de Russische beschaving en identiteit, de Russische maatschappelijke en culturele modernisering. Voor het huidige Europa is Rusland de grootste en enige aanvullende, externe bron van geopolitieke invloed."
..
"Laten we eerlijk zijn, op dit moment bevinden onze verhoudingen zich op een dood spoor. Dit leidt tot de provincialisering en vervlakking van de Rusland-EU agenda, vermindert aan beide kanten het vermogen en de wens om tot compromissen te komen en de logica van de zero-sum game te overstijgen, en versterkt de afhankelijkheid van onze verhoudingen van externe factoren."

"Een breed gedeeld en constructief Europees langetermijnbeleid ten aanzien van Rusland wordt belemmerd door de teleurstelling over het feit dat ons land niet dezelfde weg heeft gekozen als de ondergeschikte liberaal-democratische ontwikkeling van de landen van Centraal en Oost Europa. Deze teleurstelling leidt tot onzekerheid over het model dat Europa dan wel moet nastreven in de verhoudingen met Rusland."

"Voor de meerderheid van de Russische politieke elite blijft de rol en plaats van de EU in het proces van de complexe modernisering van de Russische economie en samenleving onduidelijk. In Rusland weet men niet wat wij van de Europese Unie verlangen, noch is er eenduidigheid over welk sociaaleconomisch model Rusland uiteindelijk dient te volgen."
.…
"Een van de meest opvallende negatieve externe factoren in de verhoudingen tussen Rusland en de EU is het voortduren van de confrontationele tendens in de Russisch-Amerikaanse verhoudingen en de terugkeer van de militaire dimensie in het beleid over Europa. De aanvankelijke Europese steun voor de het beleid van de VS inzake Georgië, heeft een zeer negatieve weerslag gehad op het imago van Europa in Rusland en heeft in een klap toegebracht aan de traditioneel sterke aantrekkingskracht van het Europese model."

"De president van Frankrijk, het land dat de EU voorzit, heeft de situatie deels weten recht te trekken door feitelijk als bemiddelaar op te treden in het conflict tussen Rusland en de Verenigde Staten. Daarmee vergrootte hij tevens het gewicht van de Europese Unie in de internationale arena."

"Dit toont aan dat Rusland uiteindelijk geïnteresseerd is in de toename van de invloed van de Europese Unie in de internationale verhoudingen, alsmede in de veiligheidsdimensie. Rusland heeft geen belang heeft bij een verdere verzwakking van de internationale invloed van de EU. Dit wordt nog eens duidelijk onderstreept door het bewezen onvermogen van de NAVO om zich van de eigen koude oorlog wortels te ontdoen en een constructieve positie in te nemen, zonder wantrouwen en scheuring in Europa te veroorzaken."

"Rusland en de EU weten niet alleen niet wat voor een model van verhoudingen ze willen hebben over laten we zeggen een jaar of tien. De huidige benaderingen van een potentieel akkoord, dat beide partijen willen uitwerken verschillen ook nog eens fundamenteel. Het plan van Brussel voor plan de toekomstige overeenkomst met Rusland komt in grote lijnen overeen met de huidige overeenkomst inzake partnerschap en samenwerking. Rusland is van mening dat deze groet lijnen niet overeenkomen met de hedendaagse en toekomstige realiteit van de wereldeconomie en wereldpolitiek."

"Rusland stelt voor een relatief compact document op te stellen, dat de basisprincipes en doelen van de verhoudingen met de Europese Unie duidelijk stelt en als fundament kan dienen voor een gedetailleerde uitwerking van sectorale overeenkomsten in verschillende ruimtes van samenwerking. De Europese Unie dringt aan op een enkel allesomvattende overeenkomst met concrete voorwaarden inzake alle gebieden van samenwerking. Een deel van de eisen van de EU gaan lijnrecht in tegen de Russische belangen. In het bijzonder gaat het hier om de voornemens van de Europese Unie om in de tekst van de toekomstige overeenkomst concrete voorwaarden voor de energiesector op te nemen, die overeenkomen met enkele voor Moskou onacceptabele punten uit het Energie Charter."

"Voor we een nieuwe filosofie en strategie in onze verhoudingen formeren is er een pauze nodig, onder andere in de onderhandelingen over de nieuwe overeenkomst, maar tegelijkertijd ook een intensivering van nieuwe en innovatieve vormen van samenwerking. Mogelijke kernvragen voor het gesprek zijn de rol van Rusland en Europa in de wereld, de aanwezigheid van gezamenlijke strategische belangen en een basis voor de gezamenlijke realisatie van deze belangen, alsmede het vaststellen van mechanismes voor een vergroting van het wederzijds vertrouwen."

"Een pauze hoeft geen negatieve weerslag te hebben op de handel en politieke banden die Rusland met de individuele lidstaten onderhoudt. Het is essentieel om de dialoog op het niveau van de regeringen, de expert community, het bedrijfsleven, de burgermaatschappij te intensiveren, om zo gezamenlijk te ontdekken wat we van elkaar willen, wat voor een verhoudingen we ter vervanging van het vage strategisch partnerschap in de wereld van de toekomst willen opbouwen. Nodig is een soort van democratisering van de dialoog en de verbreding van haar basis."

"Aan de basis van een mogelijke strategische unie van Rusland en de EU staat onzes inziens de stapsgewijze formatie van een energie-unie, een gezamenlijk Europees energiecomplex, gebaseerd op gedeeld beheer van economische objecten en op een gezamenlijk beheer van de winning en distributie van gas en andere energiedragers."

"In een gezamenlijk energiecomplex hebben en consumenten en producenten een gelijk belang bij een rechtvaardige energieprijs en zullen zij de energie spaarzaam verbruiken. Bovendien verkrijgt Europa dan de energetische onafhankelijkheid, die haar internationale positie aanzienlijk zal vergroten."

"Een andere dragende pijler van de door ons voorgestelde unie kan een nauwe samenwerking en coördinatie van het beleid van Rusland en de EU worden inzake de belangrijkste strategische vraagstukken. In de meeste gevallen komen de belangen overeen zoals bij; de ontoelaatbaarheid van een nieuwe militarisering van de Europese politiek, klimaatsveranderingen, het voorkomen van grote oorlogen in de snel veranderende wereld, de proliferatie van massavernietigingswapens, het waarborgen van de universele waarden van het internationale recht, de toewijding aan vreedzame regulering van internationale en interne conflicten en de ondersteuning van stabiliteit in het gebied van het grotere Nabije Oosten."

"Als derde – over decennia – een gemeenschappelijke markt."

"Een Unie van Europa [sic] kan het probleem oplossen van de geforceerde keuze tussen Rusland en Europa, voor landen, die zich tussen beide bevinden: Oekraïne, de staten in de Zuidelijke Kaukasus, de voormalige Sovjetrepublieken in Centraal Azië en uiteindelijk ook Turkije. "

Het valt mij op dat deze Unie van Europa, die Joergens en Karaganov voorstaan, niet hetzelfde is als een nieuw pan-Europees verdrag waar president Medvedev herhaaldelijk aan refereert. Joergens en Karaganov spreken over Medvedev's initiatief als een Helsinki II, dat onderschreven zou kunnen worden door onder andere de NAVO en de Raad van Europa. Medvedev's initiatief heeft dus een bredere dimensie dan de relatie EU en Rusland en is daarmee wel onderwerp van maar niet het doel van de onderhandelingen tussen de EU en Rusland.

Afsluitend wil ik de hoop uitspreken dat beide partijen tijdens de onderhandelingen begrip en respect tonen voor elkanders aarzelingen. Wellicht is een intensiverende pas op de plaats inderdaad de beste weg voorwaarts. Rusland wil filosoferen over de betekenis van de relatie. De AIV adviseert vooraleerst individuele contacten zoals toerisme en het bedrijfsleven te verbreden. In de praktische zin verschillen beide standpunten niet veel.