11/3/08

Vakantiebericht 1

Ik was twee dagen in Kiev. De stad is minder megalomaan als Moskou of Petersburg, minder verkeer en veel bomen. 'Europeser' vertelt een Oekrainse coupegenoot me later. In het halfduister verlichten de straatlantaars de herfstbladeren die hun plek vinden tussen de vervallen stoepranden. De balusters en pilaren in de bouwkunst wijzen op een roemrijk verleden. Oekraine heeft alles om een welvarend land te zijn, vertelt mijn coupegenoot, die nu in Los Angeles werkt. Waarom het gedurende sommige periodes wel lukt en daarna weer niet, is een ongemakkelijke vraag met een ongemakkelijker antwoord.

Net als in de Russische steden vinden de jongeren elkaar in de parkjes. Elders in een hippe bar speelt een coverbandje engelstalige acidjazz. De aangename zangeres sprak met ons het publiek in het Russisch. Voor mijn komst heb ik me afgevraagd of het wel passend zou zijn mensen in het Russisch te benaderen. De werkelijkheid blijkt onverwacht. Terwijl alle reclame en andere geschreven aanduidingen in de hoofdstad zijn in het Oekrains, spreken de meeste mensen spreken 'nog steeds' Russisch.

Ik schrijf bewust 'nog steeds' omdat de taal een van de belangrijkste aspecten is in de natie-wording van Oekraine; een voortgaand proces dat zowel zijn natuurlijke als geforceerde kanten kent. De volwassen generatie is op school de meeste vakken in het Russisch onderwezen. Daarnaast is er de interesse in en liefde voor de 'nationale' cultuur en taal, geboren en ontwikkeld in de westelijke delen van het land. De mensen, die ik gesproken heb waarderen tweetaligheid, een kunde die het ook makkelijker kan maken andere talen te leren.

In een actualiteitenprogramma over de politieke situatie interviewt een Oekrains sprekende presentratrice niet geheel toevallig aanwezige voorbijgangers op het plein van de onafhankelijkheid. Een van de 'toevallige' voorbijgangers beantwoordt haar Oekrainse vragen in het Russisch. In een ander programma spreekt Janoekovitsj, in de westerse pers getypeerd als pro-russisch, op tv overigens 'netjes' in het Oekrains, hoewel een stuk langzamer dan de interviewer.

De overheid neemt overduidelijk het voortouw in het gebruik van het Oekrains. Dit beleid wordt breed gewaardeerd maar kent ook zijn geforceerde trekjes. Zo wil de raad voor televisie de uitzending van Russische televisiekanalen verbieden. Deze kanalen zouden de Oekrainse wetgeving al tijden aan hun laars lappen. De kanalen zelf ontkennen ooit duidelijke richtlijnen gekregen te hebben en stellen dat hun positie niet anders is dan die van bijvoorbeeld CNN. In enkele regio's zijn de Russische zenders al niet meer te ontvangen.

Overdag toont Kiev veel gelijkenissen met Rusland; veel mannen in strakke pakken en dure auto's onderscheiden zich in uiterlijk en houding van 'het gewone volk'. Het land kampt met veel problemen, kenmerkend voor post-sovjet samenlevingen. Een greep uit de kranten; overheidsbeleid dat het fenomeen van corporate raiding moet aanpakken (overnames van bedrijven met behulp van zwarte PR, gekochte rechtspraak en private beveiligingsdiensten); hogere verkeersboetes, die roekeloos rijgedrag moeten inperken; monopolies in onder andere de bouw die de (huizen)prijzen opdrijven; een slecht investeringsklimaat door dure opstartkosten voor gas, electricteit en wateraansluitingen; bedrogen investeerders die de door hen gefinancierde appratementen niet gebouwd zien worden; en een falend inkoopbeleid van door de staat met subsidie verstrekte medicijnen.

De politieke situatie verschilt daarentegen van die in Rusland als dag en nacht (niet bewust in die volgorde). Waar de strakke machtsvertikaal in Rusland de politieke concurentie verstikt, verlamt in Oekraine de politieke concurentie het bestuur.

De rivaliteit tussen de twee 'oranje' leiders, de president Joestsjenko en premier Timosjenko rijst de pan uit. Beiden willen de volgende president worden en mikken daartoe op het electoraat uit de westelijke en centrale delen van het land. Om de derde pretendent, de blauw-witte Janoekovitsj, overtuigend te verslaan moet de andere 'oranje' kandidaat worden uitgeschakelt. Uitschakeling betekent in de Oekrainse politieke context strafrechtelijke vervolging. De verliezer zal zomaar in de bak kunnen belanden.

Premier Timosjenko doet het goed in de peilingen. Joestsjenko's populariteit is voor de zon verdwenen. Terwijl de president het land op het internationale toneel, hoog boven de hoofden van de mensen, naar 'het westen' probeert te rukken, pakt de premier de sociaal-economische problemen in eigen huis aan.

Nu Timosjenko sterk staat is het in haar belang om vervroegde presidentiele verkiezingen af te dwingen. Dit kan na een impeachmentprocedure. Daartoe dient het parlement eerst het recht te krijgen een onderzoek naar het handelen van de president in te kunnen stellen. Timosjenko krijgt een constitutionele meerderheid in het parlement achter zich wanneer zij zegt de macht van de president in te perken en van Oekraine een 'europese' parlementaire republiek te maken. Wetsvoorstellen, die het parlement dit recht moeten geven, krijgen keer op keer een veto van de president.

Een van achilleleshielen van Joestsjenko zijn de wapenverkopen aan Georgie en Afrikaanse landen. Het parlement en de regering hebben beiden geen overzicht over de export van de uit de Sovjet-Unie geerfde voorraden wapentuig. Dit is exclusief terrein voor de president en de nationale veiligheidsraad. Het parlement heeft na de recente gebeurtenissen een onderzoekscommissie ingesteld. In het geval van Georgie is het de vraag of er wel een redelijke prijs is betaald of dat Joestsjenko 'strijdmakker' Saakasjvili op eigen innitiatief heeft 'gesponsord'.

Joestsjenko beschuldigt op zijn beurt Timosjenko van landsverraad. Tevens gaan er geruchten dat de voormalige premier en partner van Timosjenko, Pavel Lazarenko, die nu vast zit in de VS, uitgeleverd en in Oekraine berecht zou kunnen worden. Tijdens een dergelijke rechtzaak kunnen er gemakkelijk strafrechtelijke feiten tegen Timosjenko boven tafel komen.

Bush heeft het uitleveringsverzoek inmiddels afgewezen. De VS weigert zich met de strijd binnen het oranje kamp te bemoeien, of net anders verwoord; wedt niet langer alleen op Joestsjenko.

Joestsjenko vreest dat het de aanvallen van de premier en het parlement niet veel langer kan afslaan en probeert nu tijd te winnen door vervroegde parlementaire verkiezingen uit te schrijven. De vertrouwelingen van de president, een deel van het parlementaire blok NOENS, trokken zich terug uit de 'democratische coalitie' met Timosjenko's BJOET. Na 60 dagen zonder coalitie heeft de president het recht gekregen om het parlement te ontbinden en vervroegde parlementaire verkiezingen uit te schrijven.

Tijdens deze zestig dagen werd het duidelijk dat de kiezers niet op nieuwe verkiezingen zitten te wachten. "Wij hebben al gekozen. Nu moeten zij besturen en geen ruzie maken." Zo hielden drie meiden in bikinis dit weekend een modderworstelgevecht op het plein van de onafhankelijkheid. Dit maal tegen het houden van verkiezingen. Timosjenko en Janoekovitsj spelen een uitgekookt spel. Wanneer ze willen kunnen ze samen een coalitie vormen en zo de vervroegde verkiezingen van de agenda halen. Het is echter veel winstgevender om Joestsjenko zo lang mogelijk in zijn onpopulaire verkiezingswens gaar te laten koken.

In een ultiem geval van bluf gaf Timosjenko aan om alle voowaarden van Joestsjenko voor een nieuwe 'democratische' coalitie te accepteren. Joestsjenko deed zoals verwacht alsof hij niets heeft gehoord.

Joestsjenko heeft inmiddels de opdracht gegeven om de vervroegde verkiezingen te organiseren, maar dat brengt geen lucht.

Parlementariers van BJOET vechten het presidentiele besluit aan bij een relatief lager gerechtshof in Kiev. Ze zeggen eeuwig te kunnen doorprocederen. De minister van Justitie is van mening dat alleen het Constitutionele Hof een presidentieel besluit zou mogen herroepen, maar geeft ook toe dat de jonge constitutie wat dit betreft onduidelijk is.

Joestsjenko voegt gerechtelijke districten samen en ontslaat en benoemt nieuwe rechters, die vervolgens zijn besluit steunen. Ondertussen blokkeren de parlementariers de kantoren van de ontslagen rechters en stelen zij officiele documenten uit de handen van een medewerker van een nieuw benoemde rechter. De minster van justitie beklaagt zich over het misbruik van parlementaire onschendbaarheid.

De extra kosten voor de vervroegde verkiezingen, ongeveer 85 miljoen euro, worden een symbool voor het ongenoegen van de kiezer. Joestjenko heeft zijn vingers er al aan gebrand. Timosjenko jongeleert en probeert tijd te winnen. Uiteindelijk geeft ze toch haar minister van financien de opdracht om de uitgaven in het budget op te nemen.

Ondertussen begint de werkelijkheid van de financiele crisis door te dringen tot de verhitte politici. De Financial Times noemt Oekraine in een rijtje risicolanden met Pakistan, Argentinie en IJsland. S&P en Fisk verlagen de rating voor de kredietwaardigheid van Oekraine. Het tekort op de betalingsbalans is dit jaar toegenomen van 4,2% tot 7% van het BBP. S&P concludeert dat Oekrainse staat voor het aflossen van kortlopende schulden in de komende 12 maanden 147% van de huidige financiele reserves nodig heeft. 50% van de liquiditeit in het Oekrainse bankwezen komt uit het buitenland. Voor het eind van dit jaar moeten commerciele banken ruim 1 miljard dollar aflossen en ondernemingen ongeveer 3 miljard. Daarnaast is er nog de schuld aan Gazprom van 2 miljard. Alleen een lening van het IMF van 14 miljard dollar zou de betalingsbalans van het land kunnen redden.

Sinds 11 oktober mogen de Oekrainse banken van hun centrale bank niet langer krediet in buitenlandse valuta verstrekken. Dit is een klap voor de importeurs. De douane zegt dat de import sinds het begin van de maand al met 15% is gedaald. Een derde van de consumptiegoederen in de Oekrainse schappen en 70% van de industriele goederen komt uit het buitenland.

Tegelijk dalen de prijzen van exportgoederen zoals staal en graan, met respectievelijk 30 en 50%. Een grote staalproducent kondigt 20.000 ontslagen. Elders worden arbeiders op hun salarissen gekort. Investeringsprojecten in de staalsector worden afgeblazen.

De Prominvestbank, een van de grootste Oekrainse banken staat in de uitverkoop. Het wordt vooralsnog ontkent dat dit een gevolg is van de kredietcrisis. Het zou om een 'ordinair' geval van corporate raiding gaan. Enkele kleinere banken hebben opnamelimitieten ingesteld.

Timosjenko probeert zich nogmaals van haar concurent Joestsjenko te onderscheiden door een oproep te doen voor een coalitie van national eenheid die de financiele crisis moet inperken. Het land heeft op dit moment geen verkiezingen nodig, maar een functioneel parlement, vindt zij.

Joestjenko reageert door het parlement nog een week de tijd te geven het budget goed te keuren en de crisisbezwerende wetgeving te schrijven. De vervroegde verkiezingen worden daarmee verlaat tot 13 december.

Sevastopol
Vanuit Kiev ben ik naar Sevastpol gereisd. Sevastopol ligt aan de westkant van de Krim. Het is de Oekarainse havenstad waar de Russische vloot is gelegerd, "een stad van helden" en naar mijn eigen observatie ook "een stad van katten".

Het lease contract voor het gebruik van de haven door de Russische vloot loopt tot 2017. President Joestsjenko geeft herhaaldelijk aan het contract niet te willen verlengen. Na de vijfdaagse oorlog in Georgie eiste hij zelfs dat de Russische schepen hem verwittigen van aankomst en vertrek, een nieuwsbericht dat mij werd bevestigd door een afzwaaiende Russische dienstplichtige. Temidden van de al "Russische gezinde" Krim is de Russische aanwezigheid in Sevastopol een object van geopolitieke onderhandelingen.

Het centrum van de stad zelf is een aaneenschakeling van historie, een geschiedenis die eigenlijk alleen Russischtaligen interesseert; de oorlog om de Krim, vermoorde imperiale officieren tijdens de mislukte revolutie van 1905 en de Sovjetvloot.

Het zijn ook vooral de monumenten en de daaromheen aangelegde parkjes en boulevards die goed worden onderhouden; "een stad van helden". "De stad van de katten" krijgt geen aandacht van het stadsbestuur, vertelt de schoonmaakster van mijn appartement me. Geld voor de sterilisatie van de vele zwerfkatten hebben de bureaucraten niet. Zelf vind ik de katten erg leuk. Voor mij zijn het de geincarneerde helden. De schoonmaakster wijst me erop dat ze ook ziektes verspreiden.

Op de boulevard flaneren kauwgomkouwende admiraalsdochters en jonge officieren van de Russische vloot temidden van Russische toeristen. Enkele oudgedienden vinden het nodig om met Russische vlaggen en vaandels van de vloot langs de monumenten te paraderen. De nationalistische Zavtra krantjes vinden afrek. De waarde van geschiedenis wordt met meer passie beleeft naarmate deze historie bedreigd of betwist wordt.

Naast het toerisme en de vloot is er weinig tot geen industrie. Tijdens een publieke pontvaart door de belangrijkste inham zie ik ruim tien grote Russische schepen, twee onderzeers en wat klein grut. De schepen zien eruit alsof ze net in de verf zijn gezet. De infrastructuur aan wal doet verouderd aan. Blijkbaar is het voor de admiraals ook niet duidelijk hoe lang zie hier zullen blijven en wordt er weinig geinvesteerd in plaatsgebonden projecten.

Leuk is het gesprek met mijn buren in de bus en boot naar Novorossijsk. De eerdergenoemde afzwaaiende dienstplichtige, 22 jaar oud, vertelt enthousiast over zijn tijd in het leger. Trots toont hij zijn galakostuum. Dat dragen ze niet in echt, zegt de andere buur, een bescheiden reder van rond de vijftig. Hij probeert de jongen duidelijk te maken dat het leger in zijn tijd vooral ellende was. Dat kan nu niet veel beter zijn. De jongen luistert aandachtig maar laat zijn feestje niet bederven.

Het is moeilijk voor te stellen wat deze stad zonder de Russische vloot zou zijn. Zouden de Russische toeristen dan nog steeds komen? Voor mij symboliseert Sevastopol zo de discrepantie tussen de geopoliteke ambities van de huidige Oekrainse president en de sociaal-economische werkelijkheid. Mijns inziens hoeft een grensland niet perse te kiezen, het kan ook een eigen identiteit aannemen als brug tussen buren.

Sotsji
Inmiddels ben ik via Kertsj en Krasnodar in Sotsji gearriveerd. Wederom een toeristenlocatie in het naseizoen. Stil is het hier echter niet. De al chaotisch gestructureerde stad tussen een smalle kust en de bergen, is vol van projectontwikkelaars, bouwbedrijven en andere gelukszoekers. Wordt vervolgd.