Ons beeld van de Russische democratie verwart hoop en realiteit

12/03/2007

Op zondag 11 maart werden in Rusland regionale verkiezingen gehouden in 14 van ruim 80 regio's. De berichten van uitgesloten oppositiepartijen en andere schendingen van het kiesrecht laten duidelijk zien dat Rusland nog ver verwijderd is van het democratische ideaal. Er kunnen echter twee kanttekeningen geplaatst worden bij het beeld van algehele malaise dat de meeste westerse commentaren kenmerkt.

De eerste kanttekening is dat de suggestie van een democratisch verval in Rusland gebaseerd is op de twijfelachtige overtuiging dat de Russische democratie in eerdere jaren van een hogere kwaliteit was. Daarnaast valt het op dat we veel aandacht geven aan marginale oppositiegroepen. Schept dit niet een vertekend beeld van het Russische partijbestel?

Toen Jeltsin in 1993 het parlementsgebouw met granaten bestookte en toen hij in 1996 op meer dan twijfelachtige wijze zijn herverkiezing wist te kopen hadden we in het westen nog de hoop op een voorspoedige politieke transitie. Een kwestie van jaren dachten we. Negatieve geluiden op het democratiseringsproces waren toen, in vergelijk met nu, niet overheersend. We waren in de ban van de hoop. Ontegenzeggelijk was Rusland in die jaren vrijer dan dat het nu is. Deze vrijheid werd echter misbruikt door een wild kapitalisme waarin enkelen zich verrijkten ten koste van de meerderheid. Met democratie had het, behalve in de declamatie van idealen, weinig van doen.

De vraag die we onszelf daarom nu moeten stellen is of we de Russische realiteit ten tijde van Jeltsin niet onwillens verwarren met de hoop op een snelle en voorspoedige transitie die toen heerste. Laten we het beeld over de huidige stand van zaken niet te veel beïnvloeden door onze teleurstelling dat het democratiseringsproces geen gelijke tred heeft weten te houden met onze dromen en verwachtingen?

Een overdreven kritische houding van het westen steunt immers niet zozeer de liberale oppositie maar versterkt eerder het gevoel onder de Russische bevolking dat wij niet echt geïnteresseerd zijn in het proces dat zij als samenleving doormaken en slechts uit zijn op hun grondstoffen. Met een realistische kijk op het land kunnen we een veel substantiëlere bijdrage leveren aan het democratiseringsproces.

De tweede kantekening heeft betrekking op de beeldvorming rond de oppositie. In de westerse media is er veel aandacht voor de beweging rondom Garry Kasparov. De voormalige schaakkampioen beweegt zich bewust buiten het politieke bestel om. Zo kan hij altijd roepen dat hij buiten de politiek gehouden wordt. De marginale jongerenbewegingen rondom hem zoeken vaak bewust de confrontatie met de politie. Zo lijkt het alsof ze met staatsgeweld onder de duim moeten worden gehouden. Laten we ons niet vangen in een ingewikkelde bord opstelling, die vervolgens alleen uitgelegd wordt door de grootmeester zelf?

Een ander troetelkind is de partij Jabloko. In de jaren negentig hadden velen, inclusief mijzelf, hoge verwachtingen van deze partij. De partij verliest de laatste jaren echter veel van haar aanhang. Dit komt met name omdat vele Russen het sterke Rusland van Poetin waarderen. Liberale overtuigingen worden geassocieerd met het slappe Rusland van Jeltsin. Het feit dat partijleider Javlinskii weinig tot geen ruimte maakt voor een nieuwe opvolger helpt ook niet.

Daarnaast is Jabloko een partij van de intelligentsia. Ze laten duidelijk merken dat ze én de burger én de overheid oliedom vinden. Het niet serieus nemen van de burger blijkt ook in de Russische democratie een doodzonde te zijn. Daarnaast laat de partij duidelijk merken zich niet te willen inpassen in de compromiscultuur van de politiek. De aanvraag voor een referendum over de bouw van het Gazprom hoofdkantoor in Sint Petersburg wordt door de bestuurders van de stad gezien als een kinderachtige poging tot obstructie van het beleid. Jabloko zou zich wellicht constructiever kunnen opstellen en meer voor haar achterban kunnen doen door invloed uit te oefenen op de wijze waarop het belastinggeld van Gazprom wordt uitgegeven.

De zelfgenoegzame houding ten opzichte van de overheid en het gebrek aan sympathisanten werkt de partij tegen op het moment dat ze zich moet inschrijven voor verkiezingen. De vereisten voor inschrijving zijn zwaar. De controle van de ingediende handtekeningen is onduidelijk en tot op zekere hoogte natte vinger werk. Lokale kiescommissies worden bevolkt door vriendjes van zittende bestuurders. In dit klimaat gelden bijna geen regels behalve het recht van de sterkste. Het feit dat Jabloko niet aan deze verkiezingen heeft kunnen deelnemen is vanuit het perspectief van democratische idealen zuur en bedroevend. Vanuit het perspectief van de Russische realpolitik is het grotendeels de partij haar eigen schuld

De partij Jabloko is echter niet de enigste oppositiepartij, al past het in hun eigen retoriek om zichzelf als zodanig te presenteren. Een andere rechts-liberale partij, de SPS, kampt met dezelfde problemen, maar koos enkele jaren terug voor een nieuwe jonge en energieke leider. Door zich te concentreren op de regio's waar zij een beperkte machtsbasis hebben door banden met ondernemers en bestuurders aan te gaan zijn zij wel in staat geweest om in drie regio's de kiesdrempel te halen.

Al jaren heerst er een rivaliteit tussen beide liberale partijen. Slechts een enkele keer konden de partijen op een lokaal niveau tot een lijstverbinding komen. Russische analisten verklaren de demarche van de liberale partijen vanuit hun onmacht om zich over persoonlijke en ideologische verschillen heen te zetten en een partij te vormen die in het klimaat van machtspolitiek een vuist kan maken. De vraag of het koesteren van de slachtofferrol van figuren zoals Kasparov en de partij Jabloko de liberale oppositie in Rusland dient is daarom zeer relevant.

Op de linkerflank zijn een aantal oppositiepartijen wel in staat geweest om zich te verenigen. De partij Rechtvaardig Rusland heeft nu in op één na alle regio's de kiesdrempel gehaald en is zelfs de grootste geworden in de Stavropol Krai. Het succes van deze partij is te verklaren doordat zij zich constructief opstellen ten opzichte van de president en de overheid. Zij willen meeregeren in plaats van demonstreren. De huidige stabiliteit en politieke koers staat voorop maar daarbinnen is er ruimte voor een meer socialistisch georiënteerde aanpak.

Een goed voorbeeld van deze constructieve aanpak is een wetsvoorstel dat oppositiepartijen meer rechten gaat geven. In tegenstelling tot eerdere initiatieven heeft dit project wel kans van slagen omdat het begrip oppositie duidelijk omlijnt wordt binnen het parlementaire bestel, dat wil zeggen meer rechten voor politieke partijen, die de steun van de kiezer hebben gekregen en geen extra rechten voor marginale groepen, die in de ogen van de zittende macht het land proberen te destabiliseren.

Naast de genoemde partijen hebben ook de Communistische Partij en de LDPR in de laatste verkiezingen hun bestaansrecht opnieuw bewezen. De grootste partij blijft, zoals verwacht, Verenigd Rusland. In deze partij zitten meer dan zestig van de ruim tachtig gouverneurs. Zij hebben in ruime mate controle over de lokale kiescommissies. Daarnaast is de partij een vehikel voor de belangen van de grote bedrijven, wiens werknemers ook vaak stemmen op de hand die hen voedt.

Wanneer we lezen over de corrupte praktijken van locale kiescommissies en de machtspolitiek van de gevestigde elite lijkt het democratiseringsproces in Rusland in een diepe impasse te zitten. De richting lijkt zoek.

Dat is hij echter niet. Wat de democratie in Rusland nodig heeft is een daadwerkelijke competitie tussen niet meer dan een handvol grote politieke partijen. Pas wanneer deze handvol partijen realiseert dat het op de lange termijn in hun eigen voordeel is om de regels na te leven, om kiescommissies op hun onafhankelijkheid te controleren en eigen kandidaten te straffen die de regels overtreden, dan ontstaat er een klimaat waarin burgers met recht vertrouwen kunnen krijgen in de stemgang.

Daarnaast dwingt een daadwerkelijke competitie tussen enigszins gelijkwaardige partijen deze partijen tot het vormen van duidelijke op de burger gerichte programma's en actieve maar constructieve politiek in het parlement.

Het Kremlin en de centrale kiescommissie dwingen de kleine partijen om zich te verenigen. Wanneer zij de belofte doen om constructieve politiek te bedrijven en niet de nationalistische kaart te spelen of de westerse media te bespelen probeert het Kremlin hen waar kan te beschermen tegen de locale machtsmonopolies van de Verenigd Rusland partij. De opkomst van de nieuwe partij Rechtvaardig Rusland is het eerste resultaat van een actieve van bovenaf gefaciliteerd poging om een effectiever meerpartijen stelsel te scheppen.

Tijdens de eerste termijn van Poetin kon Verenigd Rusland groeien als de partij achter de populaire president. In zijn laatste jaar probeert Poetin zich boven de partijen te stellen en zo de voorwaarden van competitief en levensvatbaar meerpartijenstelsel te vormen. Dit is de beste kans om een politiek bestel na te laten waarin in de gekozen parlementariërs niet en masse hun partijbiljet inwisselen voor het lidmaatschap van een nieuwe partij achter de nieuwe president. Het kiezen van een nieuwe president zonder dat het hele partijbestel, inclusief de prille banden tussen volksvertegenwoordigers en kiezers, weer op de schop gaat, is de opgave van het komende jaar. Wanneer dit lukt maakt Rusland een belangrijke stap vooruit.

Het democratische ideaal gaat uit van partijen die van onderop ontstaan. Vandaar neigen we misschien ook zo richting figuren als Kasparov. Het is echter de vraag of een dergelijke verwachting wel realistisch is of zelfs gewenst. Zijn wij door te blijven hopen op een goede tsaar of een miraculeuze revolutie wellicht niet nog Russischer dan de Russen zelf?